Los van God

1. Kerstbomengevecht
Positief verkiezingsnieuws in het AD. De krant schrijft op grond van eigen onderzoek dat de meeste Nederlanders helemaal niet zo ontevreden zijn als je zou denken op basis van alle berichtgeving. Voor een meerderheid is het glas halfvol. Maar er zijn wel tegenstellingen die mensen zorgen baren. De belangrijkste daarbij is niet die tussen elite en volk, maar tussen autochtoon en migrant. Alsook - en dat is hier relevant - tussen moslim en christen. 

Maar liefst 43 procent van de Nederlanders maakt zich zorgen over deze scheidslijn. Men vreest dat de islam het christendom in de weg staat. Dat roept vragen op. Want een overgrote meerderheid van onze bevolking teert op christelijke wortels. En maar 5 procent van de Nederlanders is moslim. 

Hoe kan het dat wij zoveel invloed toedichten aan zo’n kleine minderheid? Mijn theorie luidt dat wij dit zelf op ons geweten hebben. Wij zijn het geloof erg snel en erg heftig kwijtgeraakt in de tweede helft van de vorige eeuw. Dat wreekt zich nu. We hebben er geen taal meer voor, toch weten we dat ons erfgoed ervandaan komt. Mensen missen iets belangrijks, maar kunnen het niet omschrijven. Dan is het verleidelijk om de islam dit ongemak aan te rekenen, temeer voor wie nog slechts een vaag begrip koestert van het christelijk verleden.
 
Er staan altijd politici klaar om dit vage ongenoegen politiek aan te grijpen. We hebben er nu al drie in Nederland: Geert Wilders, Thierry Baudet, Jan Roos. Laatstgenoemde kreeg het flink aan de stok met Eva Jinek tijdens Pauw & Jinek. Hij beweerde dat de Hogeschool van Amsterdam geen kerstbomen meer toestaat om moslims niet te kwetsen: een broodje aap-verhaal dat in verschillende vormen steeds opnieuw de kop opsteekt. Ditmaal waren de factcheckers van zowel Volkskrant als NRC Handelsblad paraat: er klopte niets van Roos’ bewering. Sterker nog: studenten hechten juist heel erg aan de kerstboom, ze springen er desnoods voor in de bres.

Ik vermoed dat Roos wel weer een andere manier zal vinden om de wijdverbreide zorg over islam en christendom politiek te adresseren. En ik blijf hopen dat er eens een serieuzer antwoord tussen zit. 

Amanda Worrall/Stocksy

2. Wat is bidden?
Een vast ritueel voor de maaltijd? Een kinderlijke wenszegging? Laten we luisteren naar het antwoord van de Amerikaanse dichter Christian Wiman. Zijn boek Mijn heldere afgrond veroorzaakte vorig jaar een kleine sensatie – zo mooi schrijft hij over geloof. 
 
In het literaire tijdschrift The American Scholar beschreef Wiman de ontroerende gesprekken met zijn jonge dochters over bidden – en de vraag of dat helpt. Hij citeert een lezenswaardig gedicht van de Poolse dichteres Anna Kimienska, en eindigt met een uitspraak van de heilige Antonius:’a true prayer is one that you do not understand’.
 
Voor wie bidden nog steeds associeert met gevouwen handen en opgedreunde teksten: lees het pleit van Wiman. Hij gelooft dat ‘sometimes life and language break each other open to change, that a rupture in one can be a rapture in the other’. 

3. Liberale rechtsstaat
In hoofdstuk 4 van mijn boek Los van God schrijf ik over de vraag: wat is nu eigenlijk het christendom? Hij laat zich niet eenvoudig beantwoorden – to put it mildly. Duizenden denkers en wetenschappers hebben zich hier gedurende eeuwen over gebogen. Hun antwoorden lopen behoorlijk uiteen. 

Een van de mensen op wie ik mij verlaat is Larry Siedentop. Hij schreef het baanbrekende boek Inventing the individual, waarin hij een paar heilige huisjes (excusez le mot) omver werpt. Een daarvan is het hardnekkige idee dat wij pas tijdens de Verlichting afstand namen van het geloof, en dat dit een periode inluidde waarin onze democratische rechtsstaat zich langzaam ontwikkelde, ver weg uit de klauwen van de kerk.

Siedentop beschrijft overtuigend dat de kernwaarden van onze liberale rechtsstaat al sinds Paulus (heb je ‘m weer!) in het christendom zijn ingebakken. Al in de middeleeuwen werd het grondwerk gelegd voor ons rechtssysteem – mede dankzij de kerk. De Verlichting speelde in die ontwikkeling helemaal niet zo’n grote rol. Het idee dat ieder mens gelijk is en een eigen verhouding tot God heeft, stamt al van veel eerder, zegt hij.

Ik moest hier aan denken toen ik het interview las met Spinozaprijswinnares Alicia Montoya, hoogleraar Franse letterkunde. Zij maakt het omgekeerde punt: tijdens de Verlichting geloofde het overgrote deel van de bevolking nog gewoon in God. De Verlichting werd helemaal niet beleefd als periode van acute ommekeer. Het interview eindigt met een mooi citaat: ‘Kijk, we zijn gek op dat verhaal van plotselinge grote veranderingen. Maar zo gaat de geschiedenis niet. Het gaat veel geleidelijker. Veel wat al oud is, blijft met ons. Dat is het grote thema van mijn werk.’ 

Het is ook een thema van mijn eigen boek: het idee dat wij ons in één generatie van 1500 jaar christendom zouden kunnen bevrijden, stoelt op een groot misverstand.